81 Derece Kuzey Enlemine Seyahat

Kuzey Kutup Dairesi’nin Üstündeki Svalbard Takımadalarının Vahşi Yaşamını Keşfetme

Türkiye Sıcaktan Kavrulurken İlk Kez Bir Türk Grubu “Kutuplar Atlası’ndaki Yerlerde Buzlar Üzerinde Yürüdü

Karadan ya da kurvaziyer gezileriyle denizden kuzey veya güney küresinde uç noktalara gitmiş olabilirsiniz. Ama gittiğiniz yerlerden Grönland’ın güneyi, İzlanda’nın başkenti Reykyavik, Bergen, Alaska – Anchorage  60 – 63 derece kuzey enlemindedir. Güneyde Falkland Adaları 52., Ushuaia 55., Cape Horn 56. güney enlemlerindedir.

Kuzey Kutup Dairesi (Artic Circle) 66° 33′ kuzey enleminden başlar. Bu enlem dairelerindeki yerleri aşarak 81 derece kuzeye gitmek ise tam bir maceradır. 8. – 11. yüzyıllar arasında damgasını vurmuş Vikinglerin, Kuzey’in kâşiflerinden Willem Barentsz’in (1550 – 1597) Norveçli kâşiflerin Nansen’in, Sverdrup’un, Amudsen’in,  ünlü keşif gemisi Fram’ın izinde Svalbard Takımadalarının vahşi yaşamını keşfetme yaşamınızda ancak bir kez yapabileceğiniz bir yolculuktur.

Türkiye’den 23 kişilik bir gezgin grubu olarak önce Oslo’ya, oradan 1925’ten bu yana Norveç topraklarına ait kabul edilen Svalbard’ın başkenti Longyearbyen’e uçtuk ve bir hafta boyunca bizi maceraya taşıyacak Ortelius adlı tekneyle buluştuk. Bir yıllık buzları kıran, yıllanmış kırık buz parçaları arasında seyredebilen 100 yolcu, 50 mürettebat ve keşif uzmanı kapasiteli Kuzey Buz Denizi ve Antarktika deneyli yeni bir gemi Ortelius. Kılavuz ekipte iki jeolog, bir ornitolog, bir kutup ayısı uzmanı, bir kurtarıcı-ilk yardım hocası, iki keşif rehberi var.

78 derece kuzeyde bulunan Longyearbyen’den başladı yolculuk. Türkiye sıcaktan kavrulurken bizler bir televizyon kanalında gösterilen “Kutupar Atlası” adlı BBC belgeselinde gördüğümüz topraklarda ve denizlereydik artık. Isfjord’dan çıkıp kuzeye yöneliyoruz önce. Yıllarca acımasız bir biçimde önce balina, ardından mors sonra da değişik fokları ve kutup ayılarını avlayıp tüketen ticari katliam sonrasında son yılların aşırı duyarlı korumacı politikalarıyla sayıları yavaş yavaş artan bu hayvanların diyarındayız.

Eskiden en büyük adanın adıyla Spitsbergen olarak adlandırılan bölge günümüzde Svalbard Takımadaları adıyla biliniyor. Jeologlara bakarsak Svalbard 600 milyon yıl önce oluşmuş. İnanmayacaksınız ama o zamanlar Güney Kutbu’na yakın bir yerde 60 derece güney enleminde bulunuyormuş! Günümüze kadar yılda yaklaşık 2,5 cm’lik bir hızla kuzeye doğru 12.000 km yol yaparak bugünkü ortalama 79 derece kuzey enlemine gelmiş. Svalbard tam bir buz cenneti. Çok zengin bir yaban hayatına sahip. Yaklaşık 2 bin 500 nüfuslu başkentin dışında iki-üç ufak yerleşim var. Bunlar dışında hiçbir yerde insan yaşamıyor. Çok sayıda fiyorda sahip Svalbard’da toprakların yüzde 60’ı buzulla kaplı. Svalbard’da uluslararası bir anlaşmayla gerçekleştirilen tüm dünyadaki bitkilerin birer tohumun saklandığı küresel tohum deposu yani Nuh’un Ambarı bulunuyor. Buzların erimesiyle yazın kısa bir süre için görünen bir kısım toprağı öylesine haşin ve acımazsız ki, ne Vikingler ne de İnuitler ( Eskimoların bir kolu sayılabilir ) buraya yerleşmiş.

Liefdefjorden’de (Sevgi Fiyordu) tekrar zodyaklarla bu kez ördekleri keşfe çıkıyoruz. Tek ve çift gezen sayısız ördek örneği görerek gemimize dönerken bir kutup ayısının göründüğü haberi geliyor. Biraz erken ama çok sevindirici bir haber. Hep birlikte kutup ayısının göründüğü yere yöneliyoruz. Evet orada, buzları erimiş bir sırtın üzerinde, üstelik bebeğiyle. Kutup ayısı, gezimizin ana konusu. Hepimizin kahverengi ya da siyah ayılar konusunda biraz bilgisi vardır ve zaman zaman “ayı” sözcüğünü küçültücü bir sıfat olarak kullanırız. Ama kutup ayısı bambaşka bir yaratık. Kuzey Kutbu’nun lordu, en güçlü, en yırtıcı, aynı zamanda da en sempatik hayvanı. Kuzey Kutbu’nun, Svalbard’ın simgesi. Afrika’da aslan ne ise Kuzey Kutbu’nda kutup ayısı aynısı.

Erkekleri 2-3 metre boyunda ve 700 kg ağırlığa ulaşabiliyor. Dişileri 150-350 kilogram. Başı, kulakları ve boyu Kutup yaşamına göre biçimlenmiş esas olarak etobur bir hayvan. Buzlarda açılmış deliklerden hava almaya gelen fokları (sakallı fok ve halkalı folk…) avlayarak yaşıyorlar. Olmazsa beluga cinsi ufak balinalar, Svalbard geyiği, kuş yumurtaları, hatta zor durumda kalınca bitki ile besleniyorlar. Tüm amaçları kutup soğuğuna dayanabilecek kadar yağlanmak, kilo almak. Bu nedenle yaz onlara yaramıyor. Yazın buzlar çözüldüğünden fok avlamaları zorlaşıyor ve aç kalıyorlar. Karada bulacakları onları yeterince şişmanlatmıyor. İklim değişikliği nedeniyle buz tutmuş denizlerin hızla erimesi onlara yönelik bir tehlike. Kutup ayısı ya da beyaz ayıların 15-30 yıllık ömürleri oluyormuş.

Geminin kutup ayısı uzmanına göre gördüğümüz yavru Aralık 2011’de doğmuş, annesi onu buzdan bir ine yerleştirmiş, Mart gibi ilk kez onu açık havaya çıkarmış. Muhtemelen 2 yaşına gelinceye kadar onu emzirecek. Beyaz ayılar 1-4 arası, genellikle 2 yavru yapıyormuş.

Ayı deyip geçmeyelim. Kuzey Kutbu sözcüğünün yabancı dillerdeki karşılığı “arctic” Yunanca “ayı” sözcüğünden türetilmiş. Astronomiden herkesin bildiği iki takım yıldızı: Büyük Ayı ve Küçük Ayı’dır. Küçükayı takımyıldızının kuzey ucunda yer alan yıldız Kuzey Kutbu’nu gösteren dişi ayıdır.

Aynı gün öğleden sonra Monaco Buzulu’nun karşısında yer alan bölgede karada yürüyüşe çıkıyoruz. Kimimiz 2-3 saat boyunca karlı arazide yürüyor, karda yuvarlanıyor. Ayaklarımızda geminin verdiği çizmeler, içinde 2-3 tane yün çorap, su geçirmeyen pantolonlar, kat kat giyilmiş yün kazaklar üzerinde su geçirmeyen kalın bir mont ya da parka, su geçirmeyen kalın eldivenler ve çeşitli fotoğraf makineleri ile yürünüyor.

Ertesi gün daha da kuzeye devam ediyoruz. Kaptan köşkünde dürbünle kutup ayısı gözetleme nöbeti başlıyor. Nöbettekiler bir ayının göründüğünü anons ediyorlar. Herkes güvertede, fotoğraf makineleri çalışıyor. Ancak boz ayı bize uzaktan bakıp çekip gidiyor.

Gemi  kalın buz parçalarını kıra kıra ilerliyor. Önümüz donmuş deniz. Her taraf bembeyaz. Müthiş bir görüntü. Sibirya’da gördüğüm gibi uçsuz bucaksız bir beyazlık. Sonsuzluk gibi bir şey. Bu beyaz umman bence gezinin en etkileyici bölümü. Sizi düşlere daldırıyor. Bir yandan da geçmişi anımsatıyor. 1909 yılında ABD’li Robert Peary dört Eskimoyla böylesi bir buz kütlesinin üzerinden giderek Kuzey Kutbu’na ulaşan ilk kaşif olmuştu. Kuzey Kutbu’nu havadan ilk geçen kâşif Roald Amundsen ise Fram adlı o inanılmaz gemi ile (gezi öncesi Oslo’da bir müzede sergilenen aslını görüp hayran kalmıştık) Güney Kutbu’na doğru gittiğinde geminin artık gidemez olduğu yerde bizim gördüğümüz bir buz okyanusunda inip dört arkadaşı ve köpekleriyle yaklaşık 100 km yol alıp Güney Kutbu’na ayak basmıştı.  Amundsen’in İngiliz kâşif Robert Falcon Scott ile Güney Kutbu’nu keşfetme yarışındaki heyecanını duyumsuyorum. Böylesi bir buz denizinde insan belirsizliğe doğru, bilinmeyene, ilk defa görülecek olana yaklaşık 100 km nasıl yol yapar?

Gemide seminerdeyken bir kutup ayısının daha görüldüğü haberi geliyor. Üstelik tam da 81 dereceye vardığımızda. Hemen güverteye koşuyoruz. Ayı durup uzaktan bakıyor. Gemi isterse buzları kıra kıra üzerine gidebilir. Ancak yeni kurallar gereği gemi ayıyı kendi habitatında rahatsız edemiyor. Gemi duruyor, ayıyı seyrediyoruz. Kimileri fotoğraf çekmiyor. Düz gözle ya da dürbünle ayıyı izliyor. Hayret, büyük bir kibarlık yapıyor ve bize doğru geliyor, gemiye yaklaşıyor. Neredeyse elimizi sıkacak. Kuzey Kutbu’nun kralı mağrur bir gülümsemeden sonra arkasını dönüp gidiyor. Yürürken yerde iz bırakan patilerinin siyah iç kısımlarını görüyoruz. Herkes, kılavuzlar dahil, kutup ayısını gemi ile bu kadar yakından görmenin sevincini yaşıyor. Bu sevinç akşam güvertede sıcak şaraplı, biralı bir barbekü partisiyle kutlanıyor, hem de hafiften yağan kar altında.

Kutup Dairesi’nde Haziran-Temmuz aylarında güneş batmıyor. 24 saat gündüz. Her yer aydınlık. Ünlü geceyarısı güneşi. Svalbard’da yılın 99 günü tümüyle aydınlık, 84 günü tümüyle karanlık. Ancak 80/81 derecede dünya ile ilişki kesiliyor. 5 gün süre ile telefonlar çalışmıyor. Avrupa Futbol Şampiyonası’nın finallerini seyredemiyoruz. Sonuçlarını gecikerek öğreniyoruz.

Bir diğer gün Wahlenberg Fiyordu’nda zodyaklarla keşfe çıkıyoruz. Kimimiz fok, kimimiz mors görüyoruz. Ayrıca hep birlikte saat 21:00’de Gunnerden denilen yerde karaya çıkıp birlikte dinlenen bir mors sürüsünü gözlemliyoruz. Bizde mors olarak bilinen (walrus / odebenus  rosmanus) sucul deniz memelisinin erkeği 2,5-3,5 m boyunda ve 1,5 ton ağırlığında olabiliyor. Her iki cinsin ağzında iki uzun diş bulunuyor. Daha çok midye ve benzeri deniz hayvanları ile besleniyorlar. 15 aylık hamilelik döneminden sonra anneleri yavruları iki yıl boyunca emziriyorlar. 30 yaşına kadar yaşayabilen morsların Svalbard-Franz Josef takımadalarındaki sayısı 1.500 olarak tahmin ediliyor.

Gezinin en ilginç yerlerinden biri Alkefjellet. Spitsbergen’in kayalık kuş cenneti. Birkaç km uzunluğundaki bazalt bir yer üzerine konan kuşların sayısı 200 bin ile 300 bin arasında değişiyormuş. Siyah sütunlar da içeren bazalt falezler kuşlar için güvenli üreme yerleri. Kayalıkların bazı yerleri kuş pisliğinden beyaz ya da pembe renge dönüşmüş. Burayı yaz aylarında mesken edinen kuşların çoğu küçük kuzey martısı (quillemot) ve diğer martı türleri. Önlerindeki denizde bulunan balıklarla yaşıyorlar.

Kuzey Kutbu’nun ekolojik sorunları yoğunlaşarak sürüyor. İklim değişikliği, karbon salınımı ve ultraviyole ışınlarının artması, yeni kirleticilerin (POP, PCB) çoğalması eko-sistemi derinden etkiliyor. Güneş ışınlarını yansıtan buzullar küçülüyor, artan ultraviyole ışınları denizlerin karbondioksiti emme gücünü azaltıyor, deniz suyu ısınıyor, yaz buzları azalıyor, buzullar küçülüyor… 2007 – 08 Uluslararası Kutup Yılı’nda sorunlar bir kez daha gözler önüne serilmişti.

Bu nedenle Kutup gezileri sürdürülebilir turizm, sorumlu turizm ilkelerine göre gerçekleşmek zorunda. Gezinin başında “Kutup’ta gezinizden iz kalmasın” dersi veriliyor. Karaya çıkarken, karadan gemiye girerken çizmeler özel olarak temizleniyor, fırçalanıyor, karada denizin getirdiği plastikler toplanıyor, flora ve faunaya müdahale edilmiyor, çiçek koparılmıyor, yere bir şey bırakılmıyor.

Svalbard çevresinde ayrıca diğer memelilerden kutup tilkisi, kutup yunusu, değişik fok ve balina türleri ( Kuzey minke balinaları 10 m, Fin balinası 22-24 m uzunluğunda ) var. Değişik 5 fok, 12 balina türü yaşıyor.

Kuzey Kutbu’nda 81 derece enlemde olma, 80 derece enlemde karaya basarak keşiftebulunma büyük bir ayrıcalık.  Türkiye’den ilk defa büyük bir grubun katıldığı, Kuzey Kutup Dairesi, 81° enlemi gezisi gerçek bir meditasyon. Ayrıca insanın yeniden doğa üzerinde düşünmesini, doğa sevgisini, doğaya sahip çıkma dürtüsünü kamçılıyor.