TÜRK ORTODOKS PATRİKHANESİ
Karaköy’deki Panayia Kafatiani Kilisesi’nde bulunan Türkçe konuşan Ortodoksların dinsel merkezi. Bağımsız Türk Ortodoks Patrikliği olarak da bilinir. Türkçe konuşan Anadolulu Ortodoksların merkezi olarak 21 Eylül 1922’de Papa I. Eftim (Pavli Erenerol) tarafından kuruldu.
Anadolu’da yaşayan Ortodoksların kökenine ilişkin tartışmalar hâlâ sürmektedir. Türk Ortodokslanna göre Anadolu’da Türkçe konuşan, ancak Yunan harfleriyle yazan ve genellikle Karamanlılar diye bilinen Hıristiyanlar Anadolu’ya Selçuklulardan önce gelmiş ve Bizans etkisi altında Hıristiyan olmuşlardır. Bazı tarihçilere göre ise Selçukluların gelmesinden sonra Türkleşen Hıristiyanlardan oluşmuşlardır.
Türk Ortodoks Patrikhanesi’ni kuran Pavli Erenerol 1884’te Akdağmadeni’nde doğdu. 1908’de Ankara Ortodoks Kilisesi’ne bağlandı. 1912’de diyakoz, 1918’de Keskin metropoliti oldu. Kurtuluş Savaşı sırasında Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin politikasına karşı çıktı.
30 Kasım 1921’de Anadolu’daki 72 ruhani önderi Kayseri’de toplayıp bu politikasını benimsetti ve Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’ni yetkisiz ilan ederek ayrı bir patriklik oluşturduğunu bildirdi. 1922’de yine Kayseri’de Anadolu’da Ortodoksluk Sadası adlı bir dergi çıkarmaya başladı. 16 sayı yayımlanan bu dergide Anadolulu Ortodoksların Yunanlılarla ilgisi bulunmadığını açıkladı. Anadolu halkına ihanet etmekle suçladığı Fener Patrikhanesi’ni kınayan bildiriler yayımladı. 21 Eylül 1922’de merkezi Kayseri’de olan Türk Ortodoks Patrikhanesi’ni kurduğunu açıkladı. Kendisi de Papa I. Eftim adıyla patrik oldu. Ayrıca Doğu Roma Kilisesi temsilcisi olduğunu bildirdi. Kurtuluş Savaşı sonrasında 30 Ocak 1923’te Lozan’da imzalanan Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Mukavelename ve Protokol gereğince İstanbul ile İmroz ve Bozcaada’da yaşayan Ortodoksların dışında kalan ve “Rum” olarak adlandırılanlar Yunanistan’a göçe zorlanınca Atatürk’ün özel izniyle ailesi ile birlikte İstanbul’a yerleşti. Ardından Fener Patrikhanesi ile Ankara Hükümeti arasında arabulucu oldu. Fener Patrikhanesi’nin beklenmeyen bir kişiyi patrik seçmesi üzerine Fener Patrikhanesi’ne gelerek patrik seçmeye yetkili meclis olan Sen Sinod’u feshetti ve 17 gün süreyle Fener Patrikhanesi’nde kaldı. Ardından mübadeleden önce İstanbul’a gelip yerleşen ve Fener Patrikhanesi’ne muhalefet eden Galata’daki 4 Ortodoks kilisenin ruhani meclisleriyle merkez meclisin çağrısı üzerine bu kiliselerin başına geçerek Türk Ortodoks Patrikliği’ni yaygınlaştırdı (18 Mart 1926). Daha önce Papa I. Eftim’i aforoz eden Fener Patrikhanesi, Türk Ortodoks Patrikhanesi’ni hiçbir zaman tanımadı.
Papa I. Eftim 1960’ta felç geçirince yerine oğlu İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu Turgut Erenerol vekâlet etti ve 1968’de babasının ölmesi üzerine Papa II. Eftim adıyla patrik oldu. Papa II. Eftim 1991’de ölünce Fener Patrikhanesi onun Şişli Rum Mezarlığı’na gömülmesine karşı çıktı, ancak Türk hükümetinin araya girmesiyle özel izin sağlandı. Yerine kardeşi Selçuk Erenerol patrik vekili oldu.
Türk Ortodoksları ayinlerini Türkçe yaparlar ve ibadetin herkesin kendi anadilinde gerçekleşmesi gerektiğini savunurlar. Ayrıca üç kademeli kilise örgütlenmesine dayalı Fener Patrikhanesi yaklaşımına göre episkoposlar evlenemezken, Türk episkoposları evlenmektedir. Türk Ortodokslarına göre, Aziz Pavlus’un Korintoslulara gönderdiği mektuba ve 1912’de Dünya Ortodokslar Günü’nde alınan bu konuya ilişkin karara dayanarak episkoposlar evlenebilir.
Karaköy’deki giriş kapısı üzerinde “Bağımsız Türk Patrikhanesi, İstanbul Baş Episkoposluğu, Anadolu Kilisesi, Kuruluş Tarihi: 21.9.1922” yazılı Panayia Kafatiani Kilisesi zengin altın varaklı iç süslemesi ve 16. yy’da Kefe’den getirildiği söylenen “Siyah Meryem” ikonası ile ünlüdür. Mülkiyeti Türk Ortodoks Patrikhanesi’ne ait loannes Prodromos Kilisesi 25 yıldır Ortodoks Süryanilerin kullanımındadır. Hristos Kilisesi ise 1959’da yol yapımı nedeniyle istimlak edilerek ortadan kaldırılmıştır. Panayia ve Ayios Nikolaos kiliseleri 1992′ de restore edilmiştir, İstanbul’daki Türk Ortodoksların sayısının 1994 sonunda 50 kişi olduğu tahmin ediliyor. Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin simgesi beyaz üzerine kırmızı haçtır.
Faruk Pekin, “Türk Ortodoks Patrikhanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994, Cilt 7, s. 315
